Η ΔΙΑΒΡΩΣΗ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΑ ΠΟΙΚΙΛΑ ΠΡΟΣΩΠΕΙΑ

Η ΔΙΑΒΡΩΣΗ ΜΕΣΑ

ΑΠΟ ΤΑ ΠΟΙΚΙΛΑ ΠΡΟΣΩΠΕΙΑ

Επισκόπου Καρπασίας Χριστοφόρου Τσιάκκα

   Πολλές φορές όταν μιλούμε για τις σύγχρο­νες αιρέσεις, ακούμε πολλούς να λένε ότι το φαι­νόμενο αυτό δεν είναι καινούργιο, αλλά η Εκκλησία πάντοτε είχε να αντιμετωπίσει τέτοιου είδους προβλήματα. Αυτό από μια άποψη είναι ορθό. Όμως οι σύγχρονες αιρέσεις διακρίνονται από τις παλαιές σε κάτι πολύ βασικό. Στις πα­λαιότερες αιρέσεις είχαμε να κάνουμε με δογμα­τικές πλάνες, που είχαν αναμφίβολα επιπτώσεις στην πνευματική - εκκλησιαστική ζωή, την κοινωνική και εθνική. Παρ' όλα αυτά γνωρίζαμε την ταυτότητά τους^˙ οι αιρετικές αυτές ομάδες δεν απέκρυπταν το πραγματικό τους πρόσωπο και δεν δίσταζαν να παρουσιάσουν το πραγμα­τικό τους πρόσωπο. Δεν είχαν ακόμα πρόβλημα να τεθούν αντιμέτωπες ανοικτά με την Ορθόδοξη Εκκλησία και τους φορείς της. Σήμερα, όμως, οι αιρέσεις δεν παρουσιάζονται με το πραγματικό τους πρόσωπο, αλλά με προσωπεία, απειλώντας με διάβρωση όλους τους τομείς της κοινωνίας μας. Πολλές από αυτές παρουσιάζο­νται με φιλοσοφικό, ψυχολογικό, πολιτιστικό, παιδαγωγικό, οικονομικό ή και άλλο προσωπείο, αποκρύπτοντας συστηματικά το πραγματικό τους πρόσωπο και τους αληθινούς τους σκοπούς.

Θα μπορούσε κανείς να πει ότι οι νέες αιρέσεις κατ' αρχάς δεν ενδιαφέρονται τόσο για την απόκτηση πολλών οπαδών, αλλά για το πως να διαβρώσουν την κοινωνία μας και να αποδυναμώσουν την πνευματική και ηθική αντίσταση του ανθρώπου. Όταν το πετύχουν αυτό, τότε οι άνθρωποι γίνονται εύκολη λεία στα χέρια των διαφόρων ψευδομεσσιών.

Μ' αυτό τον τρόπο γίνεται κατανοητό γιατί δημόσιες υπηρεσίες, ακόμη και Υπουργεία, Το­πικές Αυτοδιοικήσεις, διάφοροι κοινωνικοί ή ακόμη και εκκλησιαστικοί φορείς, παγιδεύονται από τέτοιες οργανώσεις, φιλοξενούν εκδηλώσεις τους σε επίσημες αίθουσες, διαφημιστικά άρθρα στα περιοδικά τους ή και μεταδίδουν τα μηνύματά τους από ραδιοφωνικούς σταθμούς και τις ενισχύουν ακόμα και οικονομικά.

Α'. Τα αίτια της προσχώρησης ατόμων σε μια ομάδα.

Πολλοί εντοπίζουν τα αίτια προσχώρησης σε μια ομάδα στην αφέλεια, την μειωμένη διανοη­τική ικανότητα, τα οικογενειακά προβλήματα κ.λπ. Αυτό συνιστά απλώς μία απλούστευση του προβλήματος και εύκολη λύση, για να μετα­θέσουμε τις ευθύνες σε άλλους. Δυστυχώς την άποψη αυτή συμμερίζονται και ποιμένες καθώς και υπεύθυνα πρόσωπα της κοινωνίας μας.

Τα αίτια, πιστεύουμε, πρέπει να αναζητηθούν αλλού. Αυτό δεν σημαίνει ότι τα προαναφερθέ­ντα αίτια αποκλείονται. Η βασικότερη αιτία, προέρχεται από το γεγονός της απογοήτευσης που δέχθηκε η κοινωνία μας από τον πολιτισμό και την τεχνολογία. Επιστήμη και τεχνική υποσχέθηκαν πάρα πολλά στην ανθρωπότητα, η οποία στήριξε τις ελπίδες της για ένα καλύτερο μέλλον σ' αυτές. Η απολυτοποίηση της επιστήμης και η αποδέσμευσή της από την κοινωνία αγάπης οδήγησε σ' ένα ορθολογιστικό τρόπο ζωής, με αποτέλεσμα ο άνθρωπος να οδηγηθεί σ' ένα άκρατο εγωκεντρισμό και ατομισμό. Η τεχνολογία πρόσφερε ανέσεις και εύκολες λύσεις στις καθημερινές ανάγκες του ανθρώπου. Όμως, δεν έλυσε τα προβλήματά του. Τελικά, εξελίχθηκε σε απειλή. Τα προβλήματα, τα οποία δημιούρ­γησε, είναι ασυγκρίτως μεταλύτερα και πολυπλοκώτερα απ' αυτά τα οποία υποσχόταν ότι θα λύ­σει.

Το μεγάλο υπαρξιακό κενό, που δημιούργησε η επιστήμη, θέλησαν να το καλύψουν οι διάφο­ρες αιρέσεις. Στην αρχή προτάθηκε ως λύση, αυτή της επίλυσης των προβλημάτων σε προσω­πικό επίπεδο. Αυτό θα επιτυγχανόταν μέσω της αλλαγής των κοινωνικών και πολιτικών δομών του υφισταμένου συστήματος. Στη συνέχεια, όμως διακυρήχθηκε πως η σωτηρία δε θα προ­έλθει από την άμεση αλλαγή του συστήματος, αλλά από την αλλαγή του εαυτού, μέσω των προσφορών τεχνικών και σεμιναρίων αυτογνωσί­ας και αυτοπραγμάτωσης.

Το σημαντικό σ' αυτή την παρατήρηση, είναι ότι οι ομάδες αυτές διακηρύττουν, ότι αυτό μπο­ρεί να επιτευχθεί με την απομάκρυνση από τον μέχρι τώρα τρόπο ζωής (οικογένεια, σπουδές, επάγγελμα κ.λ.π.) και την ένταξη μέσα σε μία μι­κρή ομάδα, που προσφέρει τις απαιτούμενες λύ­σεις στα προβλήματα. Εκεί, συγχρόνως ο άνθρω­πος θα εξασφαλίζει ό,τι επιθυμεί, με βασικότε­ρο αγαθό την προσωπική του εξέλιξη σε ανώτερο πνευματικό επίπεδο ζωής. Στην αρχή του προσφέρεται και αισθάνεται ένα σταθερό στήριγ­μα, αγάπη, αναγνώριση, ζεστασιά κ.λ.π. Έτσι, σιγά - σιγά αρχίζει να απολυτοποιεί τόσο τον αρχηγό όσο και την οργάνωση, ώστε να μην παίρνει πλέον καμιά απόφαση για την ζωή του προσωπικά. Όλα καθορίζονται από τον Αρχηγό και την ομάδα.

Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι το παρα­κάτω όπως διδάσκεται στην οργάνωση η «Δυνα­μική της Επιτυχίας» - "Success Dynamics": «Η προσπάθεια αποθυματοποίησης σάς οδηγεί να εφαρμόσετε τις συμβουλές του βιβλίου αυτού, κυρίως στα πιο κοντινά μέλη της οικογένειάς σας. Τα μέλη της οικογένειας, που πιστεύουν ότι σάς κατέχουν, και που εσείς θεωρείτε τον εαυτό σας υποχρεωμένο να τα υποστηρίζει, μόνο και μόνο επειδή είναι συγγενείς. Τα μέλη, που πιστεύουν ότι έχουν το ΔΙΚΑΙΩΜΑ να σάς υποδεικνύουν πως θα ζήσετε εσείς τη ζωή σας, επειδή τυχαίνει να έχετε το ίδιο αίμα. Αυτά τα μέλη, λοιπόν, πρέπει ν' αλλάξουν ιδέες!

Δε σάς ενθαρρύνω να επαναστατήσετε˙ σάς παρακινώ, όμως, να καταβάλετε κάθε προσπά­θεια για να εφαρμόσετε τις αθυματικές στάσεις απέναντι σ' αυτούς ειδικά, που είναι λιγότερο πρόθυμοι να δεχτούν την ανεξαρτησία σας, δηλ. τους συγγενείς σας, ή όποιοι και αν είναι αυτοί: ή (ο) σύζυγός σας, τωρινός ή πρώην, τα παιδιά, οι γονείς, οι παππούδες, τα πεθερικά και οι κά­θε είδους μακρινότεροι συγγενείς, από τους θεί­ους και τα ξαδέλφια ως τα θετά μέλη... Αν έχε­τε επιτρέψει στην οικογένειά σας να σάς θυματοποιεί, ψάξτε να δείτε αν είναι η ενοχή ο μο­χλός που χρησιμοποιεί, για να σάς κάνει να φε­ρόσαστε σωστά, δηλ. «όπως κι οι υπόλοιποι»¹.

Θα πρέπει να σημειώσουμε εδώ κάτι πολύ ση­μαντικό, το οποίο διαφεύγει από τους πολλούς. Πριν από την καθιέρωση των αιρετικών αυτών ομάδων, όταν ακόμα οι συνταγές τους δεν είχαν γίνει γνωστές και δεν είχαν μεγάλη ζήτηση, οι άνθρωποι θέλοντας να απαλλαγούν από την δί­νη της τεχνολογικής επιστήμης, λάτρευσαν άλλα είδωλα. Ένα από αυτά ήταν και η ψυχολογία.

Τρεις τάσεις κυριάρχησαν σ' αυτή. Η πρώτη προ­ερχόταν από τον Freud και στηριζόταν πάνω στην αρχή της «θέλησης για ηδονή». Δηλ. είχαμε την απολυτοποίηση της ηδονής στην ζωή του ανθρώπου. Η δεύτερη τάση είχε ως εκφραστή τον Addler και στηριζόταν πάνω στην αρχή της «θέλησης για δύναμη». Τα πάντα εξαρτιώνταν από την ενεργοποίηση των απεριορίστων δυνάμε­ων του ανθρώπου. Η τρίτη τάση, η οποία εκπροσωπείται από τον Victor Frankl, στηριζόταν πά­νω στην αρχή της «θέλησης για νόημα». Παρ' ότι η τρίτη τάση φαίνεται να έχει κάποια καλύ­τερη βάση, εντούτοις ο ίδιος ο Frankl, υποστηρίζει ότι «και η θέληση για ηδονή και η θέληση για δύναμη είναι παράγωγα της γνήσιας θέλησης για νόημα».

Τις τάσεις αυτές εκμεταλλεύθησαν οι αιρέσεις και δημιούργησαν την λεγομένη παρα­ψυχολογία και ψυχολατρεία. Εδώ πρέπει να το­νίσουμε ότι η ψυχολογία, κυρίως σε κλινικές πε­ριπτώσεις, μπορεί να προσφέρει κάποια ανακούφιση στον άνθρωπο, αλλά δεν μπορεί να τον βο­ηθήσει να βγει από τα υπαρξιακά του αδιέξοδα. Και τούτο διότι η βοήθεια του ψυχολόγου είναι ανθρώπινης τάξεως. Αυτός έχει ως πρότυπό του τον άνθρωπο της πτώσεως, τον οποίο απολυτοποιεί- δεν λαμβάνει καθόλου υπ' όψη του τον πα­ράγοντα αμαρτία, ούτε τον απασχολεί η συμφι­λίωση με τον Θεό. Μερικοί μάλιστα υποστηρίζουν, ότι «αμαρτία είναι να πιστεύεις ότι αμαρτάνεις».

Ουσιαστικά, λοιπόν, ο άνθρωπος φεύγει από τον Ψυχολόγο αλύτρωτος, κουβαλώντας ολόκληρη την ενοχή που τον καταπιέζει και του στερεί την «εν Χριστώ Ελευθερία».

Κοντά σ' αυτά, υπάρχουν βέβαια και πάρα πολλά άλλα αίτια, που σπρώχνουν τους ανθρώπους στις αιρέσεις.

Μεταξύ αυτών θα μπορούσαν να απαριθμηθούν και τα εξής:

- Αυτονομία του ανθρώπου.

- Αναζήτηση νοήματος στη ζωή.

- Ο υπαρξιακός φόβος (Ποιος είμαι, από που έρχομαι, που πηγαίνω κ.λ.π.).

- Ανασφάλεια και αβεβαιότητα.

- Η δίψα για ζεστασιά και αγάπη.

- Ο πόθος για αναγνώριση.

- Η περιέργεια.

- Η δίψα για νέες εμπειρίες.

- Αποδυνάμωση του λατρευτικού στοιχείου στην Εκκλησία μας.

- Οι δήθεν αρνητικές ευθύνες της κοινωνίας.

- Η έλλειψη πνευματικών στηριγμάτων.

- Ο αποχρωματισμός της αυθεντίας.

- Η έλλειψη ορθής ποιμαντικής κατήχησης.

- Η αρνητική εικόνα περί Θεού.

- Η διαφήμιση και τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης.

Όλα αυτά στερούν από τον άνθρωπο, και ειδικά τους νέους μας, την δυνατότητα να βιώ­σουν μέσα στα πλαίσια μιας υγιούς καταστάσε­ως την αυθεντική ζωή, που δεν είναι άλλη από αυτήν της Εκκλησίας μας, με αποτέλεσμα να αναζητούν αυτήν σε άλλους δρόμους˙ τους δρό­μους του Εωσφόρου.

Μία άλλη βασική αιτία είναι οι προσφορές που υπόσχονται οι οργανώσεις και οι οποίες έρχονται να πληρώσουν τα προαναφερθέντα κε­νά. Μεταξύ αυτών είναι:

- Η γνώση της απόκρυφης επιστήμης.

- Η γρήγορη και άμεση γνώση.

- Η απόκτηση δύναμης και εξουσίας.

- Η είσοδος στην τάξη των εκλεκτών.

- Η άνοδος στην ιεραρχία της ομάδας.

- Οι εύκολες λύσεις των προβλημάτων.

- Η υπόσχεση της οικοδομής ενός Νέου Κό­σμου, κ.λ.π².

Β'. Μέθοδοι προσηλυτισμού στις ομάδες.

Το κεφάλαιο αυτό πιστεύουμε πως είναι πολύ σημαντικό, γιατί δείχνει τον τρόπο με τον οποίο εργάζονται οι σύγχρονες αιρέσεις, αλλά και το πως είναι δυνατόν να παγιδευτεί κάποιος σ' αυτές τις ομάδες. Μερικοί κάνουν λόγο για έλεγχο του νου η πλύση εγκεφάλου. Ας αναφερθούμε επιγραμματικά στις μεθόδους αυτές και να βγάλουμε μέσα από αυτές τα δικά μας συμπερά­σματα.

α. Στην αρχή γίνεται η επισήμανση των κενών που υπάρχουν μέσα στην κοινωνία μας.

Σε κείμενο της Ενωτικής Εκκλησίας του Μούν αναφέρεται σχετικά: «Σήμερα, η επιστήμη έχει προοδεύσει σε πολύ υψηλό βαθμό. Πολλοί άνθρωποι σπανίως αποδέχονται ο,τιδήποτε χω­ρίς επιστημονική εξήγηση και λογική απόδειξη. Η θρησκεία δεν ξέφυγε από αυτό τον κανόνα. Μία τυφλή πίστη δεν έχει έλξη ή κύρος πάνω στο νου των σημερινών ανθρώπων. Υπερεπιθυμούν ένα νέο ορισμό του Θεού, της θέλησής Του, και της αθανασίας, στην ονοματολογία του εικοστού αιώνα... Αν έρχεται μία Νέα Εποχή, μία νέα οικονομία του Θεού, πρέπει η ανθρωπότης να το πληροφορηθή... Το μήνυμα που περιέ­χεται σε αυτό το βιβλίο αποκαλύφθηκε από το Θεό στον Κύριο Σαν Μ. Μούν»³.

Άλλη οργάνωση σε διαφημιστικό της έντυπο σημειώνει με έμφαση: «Συχνά ακούμε φράσεις όπως: Νοιώθω κούραση, θλίψη, θυμό, απογοήτευση, δεν εξελίσσομαι, δεν έχω χρόνο, δεν νοιώθω καλά, δεν αξίζω κ.α. Ποιος είναι υπεύθυνος γι' αυτό;...»⁴.

β. Στην συνέχεια συνδέουν τα κενά αυτά με το κατεστημένο της εποχής μας.

«Κοιτάξτε τον πολιτισμό των λαών της Δύσης πως έχει προξενήσει ταραχή και εξέγερση στους λαούς του κόσμου. Έχουν εφευρεθεί σατανικά όργανα και επιδεικνύεται τέτοια αγριότητα στην καταστροφή ζωής, όσο δεν έχει ξαναδεί το μά­τι του κόσμου ούτε έχει ξανακούσει το αυτί των εθνών. Είναι αδύνατο να διορθωθεί αυτό το βί­αιο, ακατάσχετο κακό, εκτός αν ενωθούν οι λα­οί του κόσμου σ' έναν κοινό σκοπό ή κάτω από τη σκιά Μιας Θρησκείας...»⁵. Τα πάντα έξω από την ομάδα θεωρούνται υπεύθυνα για την κα­τάσταση, η οποία επικρατεί στον κόσμο. Έτσι με ψυχολογικές μεθοδεύσεις υποβάλλεται στο θύμα ή αντίληψη για την τεράστια διαφορά, το τεράστιο χάσμα που βρίσκεται μεταξύ των κα­ταστάσεων έξω από την οργάνωση και των κα­ταστάσεων μέσα στην οργάνωση. Μέσα είναι η σωτηρία, έξω επικρατεί το χάος και η κατα­στροφή.

γ. Τελική προσπάθεια είναι να πείσουν τους οπαδούς τους, ότι η οργάνωση είναι ο μοναδι­κός φορέας της λύσης όλων των προβλημάτων.

Η λύση της αποκατάστασης του επιγείου πα­ραδείσου ταυτίζεται με την οργάνωση και με τη ζωή που αναπτύσσεται μέσα σ' αυτήν. Η λύση η οποία προσφέρεται χαρακτηρίζεται ως καθο­λική και έτσι, στο υποψήφιο θύμα προβάλλεται ως ιδανικό^˙ μέσα από την ομάδα θα προέλθει η σωτηρία ολόκληρης της ανθρωπότητας: «Δεν ζεις για τον εαυτό σου, αλλά για τον Θεό. Η ζωή σου έχει παγκόσμια σημασία» διακηρύττει ο ψευδομεσσίας Κορεάτης Μούν. Ενώ ο μεσσίας της Σαηεντόλοτζι διατείνεται ότι η ανθρωπότητα έχει να επιλέξει μεταξύ δύο πραγμάτων με­ταξύ του αφανισμού και της Σαηεντόλοτζι. Στον ελλαδικό χώρο προσπαθεί η εν λόγω οργάνωση να παγιδεύσει ανύποπτους πολίτες μέσα από δύ­ο πολύ επικίνδυνες ομάδες. Η μία λέγεται Κ.Ε.Φ.Ε. και χρησιμοποιεί το λεγόμενο «τεστ προσωπικότητας» και η άλλη ονομάζεται «U-Man Hellas-Σύμβουλοι Παραγωγικότητας», η οποία απειλεί με διάβρωση μεγάλες οικονομικές μονάδες και κρατικές επιχειρήσεις⁶.

Είναι φανερό πως ο άνθρωπος που έχει υπαρξιακά κενά, και που δεν έχει κάποιο στα­θερό πνευματικά έδαφος για να στέκει, πολύ εύκολα ανοίγεται σε κάθε τι που του προσφέρε­ται απ' έξω σαν λύση και μάλιστα εύκολη και αυτοματοποιημένη, η οποία του υπόσχεται ότι θα λύσει όλα του τα προβλήματα.

Όταν πλέον πιστεύει στο μεγάλο ιδανικό της ομάδας, γίνεται πρόθυμος να το υπηρετήσει. Δεν διστάζει να εγκαταλείψει τους γονείς του, το σχολείο, τα παιδιά ή την σύζυγό, για τον μεγά­λο σκοπό. Φυσικά στην αρχή θα γίνει προσπά­θεια να κερδηθούν όλοι αυτοί για την οργάνωση. Εάν αυτό δεν επιτευχθεί, τότε ο οπαδός αποκόπτεται απ' αυτούς και ταυτίζεται με την νέα «οικογένεια». Για παράδειγμα, η «Εταιρεί­α Σκοπιά των Μαρτύρων του Ιεχωβά», σε εσωτερικό έντυπο, που φέρει την ονομασία «Η ΔΙΑΚΟΝΙΑ ΜΑΣ ΤΗΣ ΒΑΣΙΛΕΙΑΣ», Αύγουστος 1995, σε άρθρο με τίτλο «Χριστια­νική Διαγωγή στο Σχολείο», προτρέπει τα παι­διά που ανήκουν στην οργάνωση να αποστασιοποιούνται από τις σχολικές εκδηλώσεις και να επικοινωνούν μόνο με άτομα τα οποία ανήκουν στην οργάνωση. Μάλιστα, για να το πετύχει αυτό, ασκεί πάνω σ'αυτά πνευματική τρομοκρα­τία.

Αναφέρει συγκεκριμμένα: «...Μπορεί να σε δελεάσουν οι σχολικές αθλητικές δραστηριότητες Ή οι κοινωνικές συγκεντρώσεις. Πρέπει να είσαι άγρυπνος ώστε να διακρίνεις πως μπορούν αυτές οι φαινομενικά απολαυστικές δραστηριότητες να σε κάνουν να συμβιβάσεις την πίστη σου. Είναι ανάγκη να διαλέγεις συντρόφους με τους οποίους να μπορείς να απολαμβάνεις ανταλλαγή ενθάρρυνσης, ώστε ο καθένας να εποικοδομείται από την πίστη του άλλου... Να θυμάσαι πάντο­τε ότι είσαι υπόλογος στον Ιεχωβά για την δια­γωγή σου. Ακόμα και αν αυτό που κάνεις μπο­ρεί να μην το παρατηρούν οι άλλοι, ο Ιεχωβα γνωρίζει τι κάνεις και θα εκφέρει κρίση».

Συμπερασματικά, καταλήγουμε ότι οι διάφο­ροι ψευδομεσσίες και ψευδοσωτήρες χρησιμοποιούν μία μέθοδο ψυχικής και πνευματικής υποδούλωσης, κάνοντας χρήση αθέμιτων και πα­ραπλανητικών μεθόδων. Έτσι, καταφέρνουν να παγιδεύουν ανυποψίαστα άτομα, τα οποία πι­στεύουν ότι μέσα στην ομάδα βρήκαν τις λύσεις των προβλημάτων τους. Ο οπαδός όμως αποκοπτώμενος από το οικογενειακό, φιλικό και επαγγελματικό του περιβάλλον, αδειάζει στην κυ­ριολεξία εσωτερικά, τίθεται υπό μίαν διαρκή δια­δικασία πλύσης εγκεφάλου, με αποτέλεσμα να γίνεται άμισθος σκλάβος και άβουλο όργανο στα χέρια του αρχηγού και της ομάδας.

Ακόμη, κατά κανόνα, οι ομάδες αυτές υποκρύπτουν το πραγματικό τους πρόσωπο. Χρησιμοποιούν ποικίλα ψευδεπίγραφα ονόματα και προσωπεία. Παρουσιάζονται ως φιλοσοφικές τά­σεις, επιστημονικά κέντρα, ψυχολογικές μέθοδοι, ειρηνιστικά κινήματα, θεραπευτικές και υγιεινιστικές προσπάθειες κ.α. Ακόμη, αρκετές από αυτές παρουσιάζονται και με ορθόδοξο χριστια­νικό προσωπείο(!). Έτσι ο προσδιορισμός τους καθίσταται πολύ δύσκολος. Γι'αυτό και πρέπει κανείς να επαγρυπνεί συνεχώς...

---

¹ Γουαίν Ντύερ, «Να κινείς τα δικά σου Νήματα, μη γίνεσαι θύμα κανενός», σελ. 42
² Βλέπε και π. Αντωνίου Αλεβιζοπούλου, Καταστροφικές Λα­τρείες, Νεοφανείς Αιρέσεις στο φως της Ορθοδοξίας.
³ «Οι θείες Αρχές και οι Εφαρμογές τους», by Younk oon Kim, The Holy Spirit Association for the Unification of World Christianity U.S.A. p. εν. vii.
⁴Success Dynamics, Φυλλάδιο ΑΠΟΦΑΣΗ ΓΙΑ ΑΛΛΑΓΗ.
⁵Μπαχάολα και η Νέα Εποχή, σελ. 161-162.
⁶ Βλέπε, π. Αντωνίου Αλεβιζοπούλου, Νεοφανείς Αιρέσεις. Κα­ταστροφικές Λατρείες στο φως της Ορθοδοξίας.

Από το περιοδικό ΔΙΑΛΟΓΟΣ τεύχος 22 (2000)

Αντιαιρετικόν Εγκόλπιον    www.egolpion.com

25  ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΥ  2012