Λογική και ΛογισμοI Μητροπολ. Ναυπάκτου Ιεροθέου Βλάχου

Λογική και Λογισμοί

Μητροπολ. Ναυπάκτου Ιεροθέου Βλάχου

Είναι αναγκαίο για έναν Χριστιανό που εμβαθύνει στην ψυχοθεραπευτική μέθοδο της Εκκλησίας, να γνωρίζει την έννοια των βασικών όρων που περιέχονται στα ψυχοθεραπευτικά κείμενα των αγίων μας, αυτές τις συνταγές θεραπείας του ανθρώπου. Προς το σκοπό αυτό, ανεκτίμητο είναι το εξαιρετικό βιβλίο του σεβ. Ιεροθέου Βλάχου “Ορθόδοξη Ψυχοθεραπεία”, από το οποίο παραθέτουμε απόσπασμα από τις σελίδες 192-195. (Ι. Μ. Γενεθλίου της Θεοτόκου (Πελαγίας) 3η Έκδοση Λεβαδία 1989).

*

1. Η σημασία των λογισμών
*

2. Λογική ανθρώπινη ψυχή
*

3. Η “κατ’ εικόνα” του Θεού ψυχή
*

4. “Λόγος” και “Διάνοια” στους πατέρες
*

5. Έννοια της λογικής στους πατέρες
*

6. Προπτωτικός “νους” και “λογική”
*

7. Μεταπτωτικός “νους” και “λογική”

Πρωτεύοντα ρόλο στην ασθένεια της ψυχής και στην θεραπεία της διαδραματίζουν η λογική και οι λογισμοί. Εκεί γίνεται η προσβολή του πονηρού, οι απλοί λογισμοί γίνονται σύνθετοι και στην συνέχεια συλλαμβάνεται η επιθυμία που οδηγεί τον άνθρωπο στην πραγματοποίηση της αμαρτίας. Γι’ αυτό μια ορθόδοξη θεραπευτική μέθοδος πρέπει να δη το θέμα των λογισμών και την σημασία της λογικής. Ακριβώς γι’ αυτόν τον λόγο θα εξετάσουμε εδώ αφ’ ενός μεν την λογική, αφ’ ετέρου δε τους λογισμούς για να δούμε πως επιτυγχάνεται η θεραπεία της ψυχής μας.

Η λογική

Ήδη στα προηγούμενα έχουμε πη ότι η ψυχή του ανθρώπου, κτισθείσα από τον Θεό, είναι λογική και νοερά. Ο όσιος Θαλάσσιος γράφει ότι ο Δημιουργός Θεός δημιούργησε την λογική και νοερά ουσία «δεκτικήν του παντός και της εαυτού γνώσεως», την δε αίσθηση και τα αισθητά «εις χρήσιν αυτής παρήγαγεν»[365]. Ενώ οι άγγελοι έχουν λογική και νου, οι άνθρωποι έχουν λογική, νου και αίσθηση, αφού είναι σμικρογραφία του σύμπαντος, και περίληψη όλης της δημιουργίας. Επομένως με τον νου και την λογική γνωρίζει ο άνθρωπος τον Θεό. Η λογική ενέργεια της ψυχής συνδέεται με την νοερά ενέργεια. Δεν ταυτίζονται μεταξύ τους. Άλλο είναι το έργο της λογικής και άλλο είναι το έργο του νου, όπως θα δούμε στα επόμενα.

Μιλώντας για την ψυχή είδαμε ότι είναι δημιουργημένη κατ’ εικόνα Θεού. Και επειδή ο Θεός είναι Τριαδικός, Νους, Λόγος και Πνεύμα, το ίδιο ισχύει και για την ψυχή∙ έχει νου, λόγο και πνεύμα. Το ότι η ψυχή έχει νου, λόγο και πνεύμα λέγεται με ορισμένες προϋποθέσεις. Η πρώτη προϋπόθεση είναι ότι, σύμφωνα με την διδασκαλία του αγίου Γρηγορίου του Παλαμά, η απεικόνιση υπό του ανθρώπου του Τριαδικού μυστηρίου νοείται με την έννοια ότι δεν είναι «ανθρωπόμορφος» η Τριαδολογία, αλλά «τριαδόμορφος» η ανθρωπολογία[366]. Δηλαδή δεν ερμηνεύεται ο Τριαδικός Θεός βάσει του ανθρώπου, αλλά ο άνθρωπος ερμηνεύεται βάσει του Τριαδικού Θεού. Και αυτή η ερμηνεία δεν είναι απλώς ψυχολογική και ανθρώπινη, αλλά αποκαλυπτική. Αυτό σημαίνει ότι μόνον όταν ο άνθρωπος βρίσκεται στην αποκάλυψη, όπως την εβίωσαν όλοι οι άγιοι, μπορεί να αντιληφθή αυτήν την πραγματικότητα. Η δεύτερη προϋπόθεση είναι ότι έχει μεν ο άνθρωπος νου, λόγο και πνεύμα, κατά τον τριαδικό τρόπο υπάρξεως, όμως ο νους, ο λόγος και το πνεύμα του ανθρώπου δεν είναι υποστάσεις, όπως συμβαίνει με τα πρόσωπα της Αγίας Τριάδος, αλλά ενέργειες της ψυχής. Επομένως «τα τρία ταύτα είναι «αχώριστα αλλήλων», αλλά δεν έχουν υποστατικόν χαρακτήρα»[367].

Ο νους είναι ο οφθαλμός της ψυχής, τον οποίο μερικοί Πατέρες ονομάζουν καρδία. Ο λόγος είναι «έμφυτος τω νω, ως αεί συνυπάρχουσα αυτώ γνώσις»[368]. Όπως ο Λόγος Χριστός είναι εκείνος που αποκαλύπτεται το θέλημα του Νου, δηλαδή του Πατρός, έτσι και ο λόγος του ανθρώπου είναι εκείνος που αποκαλύπτει τα όσα αισθάνεται και βιώνει ο νους. Και όπως δεν μπορεί κανείς να εννοήση λόγο άνευ πνεύματος, έτσι και στον άνθρωπο ο λόγος συνδέεται με το πνεύμα[369]. Και όπως το Πνεύμα, που είναι ιδιαίτερα υπόσταση, είναι «έρως απόρρητος του Γεννήτορος προς αυτόν τον απορρήτως γεννηθέντα Λόγον»[370], έτσι και το πνεύμα στον άνθρωπο είναι η ορμή του νου «τω ημετέρω λόγω συνδιατεινομένη χρονικώς και διαστημάτων δεομένη των αυτών και εξ ατελούς προϊούσα εις τελείωσιν»[371].

Ελέχθησαν αυτά για να φανή ποια είναι η θέση του λόγου στην ψυχή του ανθρώπου και ποια η αξία του. Ο λόγος είναι εκείνος που εκφράζει την εμπειρία και την ζωή του νου και αυτό γίνεται εν τω πνεύματι.

Σε πολλούς Πατέρας, όπως στον άγιο Μάξιμο τον Ομολογητή, ο λόγος λέγεται και λογιστικόν. Ο λόγος στον άνθρωπο είναι ενδιάθετος και προφορικός. Λέγεται εσωτερικά, αλλά εκφράζεται και εξωτερικά. Σιωπή εξωτερική δεν σημαίνει ανυπαρξία εσωτερικού λόγου. Μπορεί όμως κανείς, μετά από μελέτη των Πατερικών έργων, να ισχυρισθή με κάποια επιφύλαξη ότι ο λόγος είναι ενδιάθετος και προφορικός και είναι ενωμένος με τον νου, ενώ η λογική που συνδέεται με την διάνοια είναι το όργανο εκείνο δια του οποίου εκφράζεται ο λόγος. Έτσι μπορεί κανείς να ισχυρισθή ότι υπάρχει μια λεπτή διαφορά μεταξύ του λόγου και της λογικής, καθώς επίσης μεταξύ του λόγου και της διανοίας. Ο όσιος Θαλάσσιος διδάσκει ότι «ίδιον του λογικού, το υποταγήναι τω λόγω»[372]. Ο λογικός άνθρωπος πρέπει να υποταγή στον λόγο. Η διάνοια, κατά τον άγιο Γρηγόριο τον Παλαμά, δεν είναι ο οφθαλμός της ψυχής. Ο νους είναι ο οφθαλμός της ψυχής, ενώ η διάνοια καθιστά τα αισθητά και νοερά διανοητά. Γράφει χαρακτηριστικά: «Οφθαλμούς δε ψυχής ακούων αυτή πείρα γινώσκοντας τους επουρανίους θησαυρούς, μη την διάνοιαν νομίσης. Αύτη γαρ και τα αισθητά και τα νοερά επίσης διανοητά δ’ εαυτής ποιεί»[373]. Δηλαδή η διάνοια δεν είναι εκείνη που γνωρίζει τους επουρανίους θησαυρούς, πράγμα το οποίο κάνει ο νους του ανθρώπου. Η διάνοια απλώς κάνει διανοητά όσα εμπειρικώς ζη ο νους του ανθρώπου. Στον νου αποκαλύπτεται ο Θεός, η δε διάνοια καταγράφει αυτήν την εμπειρία σε λογικές προτάσεις.

Λέγεται συνήθως ότι ο άνθρωπος είναι λογικό ον, και αυτό με την έννοια ότι έχει λογική και σκέπτεται. Αλλά στην πατερική θεολογία λογικός δεν είναι ο άνθρωπος εκείνος που έχει απλώς λογική ή προφορικό λόγο, αλλά εκείνος που δια του λόγου και του λογικού ζητεί να εύρη τον Θεό και να ενωθή μαζί Του[374]. Όποιος καθαρίζει τον νου του μέσα στον οποίο αποκαλύπτεται ο Θεός και εν συνεχεία, δια του λόγου και της διανοίας, εκφράζει αυτήν την εσωτερική εμπειρία, αυτός ο άνθρωπος είναι λογικός. Έξω από αυτήν την τοποθέτηση ο άνθρωπος είναι άλογος και δεν διαφέρει από τα άλογα ζώα. Βέβαια έχει λογικό και λόγο, αλλά επειδή δεν συνδέεται με τον Θεό είναι νεκρός. Η νεκρά ψυχή δείχνει και την νέκρωση του λόγου.

Στον προπτωτικό άνθρωπο έτσι λειτουργούσε ο λόγος. Δηλαδή ο νους αισθανόταν τον Θεό και ο λόγος εξέφραζε τις εμπειρίες του νου. «Νους μεν καθαρός, ορθά βλέπει τα πράγματα. Λόγος δε γεγυμνασμένος, υπ’ όψιν άγει τα οραθέντα»[375]. Σύμφωνα με την θεολογία του οσίου Θαλασσίου, την οποία υπεμνήσθημεν προηγουμένως, ίδιον γνώρισμα του λογικού ανθρώπου είναι να υποταγή στον λόγο και να υπωπιάση και να δουλαγωγήση το σώμα, ενώ ύβρις στον λογικό άνθρωπο είναι να υποταγή στο άλογο, δηλαδή στο σώμα και «πρόνοιαν αυτού ποιείσθαι εις επιθυμίας αισχράς». Επίσης πονηρό έργο της λογικής ψυχής είναι να εγκαταλείπη τον κτίσαντα και να λατρεύη το σώμα[376]. Έτσι στον προπτωτικό άνθρωπο ο νους είχε σχέση με τον Θεό και ο λόγος εξέφραζε αυτή την εμπειρία και την ζωήν με την βοήθεια της διανοίας, του ιδιαιτέρου εκείνου σωματικού οργάνου.

Αλλά μετά την πτώση συνετελέσθη η νέκρωση και ο θάνατος της ψυχής, που είχε σαν συνέπεια την αδυναμία να λειτουργήση φυσικά όλος ο εσωτερικός κόσμος της ψυχής και να υφίστανται ενηρμοσμένες όλες οι εσωτερικές λειτουργίες. Ο νους του ανθρώπου σκοτίσθηκε, καλύφθηκε από τα πάθη και κυριεύθηκε από αδιαπέραστο σκοτάδι. Ο λόγος, μη έχοντας να εκφράση τις εμπειρίες του νου, ταυτίσθηκε με την διάνοια. Έτσι το λογικό υψώθηκε πιο πάνω από τον νου και κυριαρχεί στον μεταπτωτικό άνθρωπο. Αυτό στην πραγματικότητα είναι η ασθένεια του λόγου και του λογικού. Το λογικό είναι υπερτροφικό, ανυψώθηκε σε μεγαλύτερη θέση από τον νου και αιχμαλώτισε τον λόγο. Το υπερτροφικό λογικό καθίσταται πηγή μεγάλης ανωμαλίας στον πνευματικό οργανισμό. Εκεί κυρίως μαίνεται η υπερηφάνεια και όλες οι ενέργειες του εγωϊσμού, που είναι η πηγή της ανωμαλίας.

[365] Φιλοκαλία Β’, σελ. 223, ιγ’

[366] Αμφιλοχίου Ράντοβιτς: Το μυστήριον της Αγίας Τριάδος κατά τον άγ. Γρηγόριον Παλαμά, Πατριαρχικόν Ίδρυμα Πατερικών μελετών, Θεσσαλονίκη 1973, σελ. 47

[367] ένθ. ανωτ. σελ. 50

[368] ένθ. ανωτ. σελ. 50

[369] αγ. Γρηγορίου Παλαμά, Φιλοκαλία Δ’, σελ. 145, λστ’

[370] ένθ. ανωτ. σελ. 145, λστ’

[371] ένθ. ανωτ. σελ. 145, λστ’

[372] Φιλοκαλία Β’, σελ. 211, ε’

[373] Γρηγορίου Παλαμά έργα, Ε.Π.Ε. τόμος 2ος, σελ. 222

[374] οσ. Θεογνώστου, Φιλοκαλία Β’, σελ. 262, λε’

[375] αγ. Μαξίμου, Φιλοκαλία Β’, σελ. 27, κζ’

[376] Φιλοκαλία Β’, σελ. 211, ε’, στ’, ζ’