Πατερική περίοδος Μία "περίοδος" που δεν τελείωσε ποτέ! Τού π. Ιωάννη Ρωμανίδη

Πηγή: Σεβ. Ναυπάκτου Ιεροθέου: "Εμπειρική Δογματική τής Ορθοδόξου Καθολικής Εκκλησίας κατά τις προφορικές παραδόσεις του π. Ιωάννου Ρωμανίδη". Τόμος Α'.

Έγινε σαφές ότι η προφητική εποχή συνδέεται αναπόσπαστα με την Αποστολική και την πατερική παράδοση και αυτή η πατερική παράδοση συνεχίζει την Αποστολική εποχή μέχρι τις ημέρες μας.

«Ένα θέμα που θέλει πολύ ξεκαθάρισμα είναι το θέμα της περιόδου της πατερικής παραδόσεως. Πού αρχίζει η πατερική παράδοση και πού τελειώνει; Για τους ίδιους τους Πατέρες της Εκκλησίας, η πατερική παράδοση αρχίζει από τον Αβραάμ, και λέγονται οι Πατέρες της Παλαιάς Διαθήκης, οι Πατέρες των Πατέρων ημών, και μερικές φορές, απλώς, οι Πατέρες ή και Προπάτορες και είναι οι προ του Νόμου, οι εν τω Νόμω, και μετά τον Νόμον. Έχει πολύ μεγάλη σημασία, ότι υπάρχουν Πατέρες προ του Νόμου, κατηλλαγμένοι με τον Θεό και φίλοι του Θεού, οι οποίοι μάλιστα έχουν φθάσει και στην εμπειρία της Θεώσεως προ του Νόμου. Έχει μεγάλη σημασία αυτό, για να μπορή κανείς να τοποθέτηση τα θέματα σωστά. Μετά έχουμε τους Αποστόλους, έχουμε την ενσάρκωση, την περίοδο μεταξύ ενσαρκώσεως και Πεντηκοστής, μετά έχουμε τα μετά την Πεντηκοστή».

Έτσι, συνεχής είναι η πατερική παράδοση στην Εκκλησία, χωρίς να διακόπτεται.

Στην Δύση οι θεολόγοι των Φράγκων ανέπτυξαν την θεωρία ότι η πατερική παράδοση περατώθηκε τον 8° αιώνα. Κατά την περίοδο των συγκρούσεων μεταξύ Φράγκων και Ρωμηών, οι Φράγκοι δεν αποδέχθηκαν ως Πατέρα τον Άγιο Ιωάννη τον Δαμασκηνό, μόνον αργότερα θεώρησαν ότι ο άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός είναι ο τελευταίος Πατέρας της Εκκλησίας, οπότε με αυτόν τελείωσε η πατερική παράδοση.

«Στην εποχή της διαμάχης (μεταξύ Φράγκων και Ρωμαίων) ο Δαμασκηνός δεν θεωρείται Πατήρ της Εκκλησίας από τους Φράγκους. Οι Φράγκοι δέχθηκαν τον Δαμασκηνό τον 12° αιώνα ως Πατέρα της Εκκλησίας. Μέχρι τότε δεν τον εδέχοντο. Και γι’ αυτό κατέχει πολύ σπουδαία θέση η θεολογία του Ακινάτου στο Summa Theologica, ο οποίος συνέχεια επικαλείται κυρίως τον Αυγουστίνο, μερικούς άλλους Πατέρας και τον Δαμασκηνό.

Είχε μεταφρασθή τελικά ο Ιωάννης ο Δαμασκηνός στα Λατινικά και τον δέχθηκαν ως Πατέρα της Εκκλησίας. Αλλά είναι ο τελευταίος Πατέρας της Εκκλησίας που έγραψε στα Ελληνικά, κατά τους Φράγκους. Γιατί όμως είναι ο τελευταίος Πατήρ της Εκκλησίας; Διότι όλοι οι άλλοι Πατέρες της Εκκλησίας αντισταθήκανε στους Φράγκους επάνω στο θέμα του filioque. Οπότε, είναι δυνατόν τώρα να δεχθούν ως Πατέρες της Εκκλησίας αυτούς που δεν δέχονται το filioque; γι’ αυτό ο Δαμασκηνός έγινε ο τελευταίος Πατήρ της Εκκλησίας στην Ανατολή.

Στην Δύση τελευταίος Πατήρ της Εκκλησίας ήτανε ή ο Ισίδωρος Σεβίλλης ή ο Βερνάρδος εκ Κλερβώ. Γιατί όμως στην Δύση τελειώνει η πατερική παράδοση για τους Φράγκους; Διότι, η πατερική παράδοση για τους Φράγκους είναι κυρίως η ρωμαϊκή θεολογική παράδοση, η πατερική. Τώρα που έχουμε την φραγκική παράδοση, αυτή η θεολογία πλέον λέγεται σχολαστική θεολογία. Είναι η λατινική θεολογική παράδοση εν αντιδιαστολή προς την ρωμαϊκή. Κι επειδή οι Φράγκοι θεωρούσαν τον εαυτό τους ως καλύτερο και υψηλότερο και πιο έξυπνο λαό απ’ τους Ρωμαίους, γι’ αυτόν τον λόγο και η σχολαστική θεολογία θεωρείται ως πρόοδος επί της πατερικής θεολογίας και θεωρείται ανωτέρα της πατερικής θεολογίας.

Αυτή είναι η γραμμή που ακολουθούσαν οι δυτικοί θεολόγοι μέχρι προχθές. Εγώ, όταν σπούδασα σε παπικό σχολείο, αυτά μαθαίναμε. Υπήρχε πατερική θεολογία, μετά διαδέχθηκε την πατερική θεολογία η σχολαστική θεολογία. Και πιο υψηλή θεολογία που υπήρχε ποτέ σε όλη την ιστορία της ανθρωπότητας είναι το Summa Theologica του Θωμά του Ακινάτη.

Να πάρετε τα συγγράμματα που έγραφαν οι Έλληνες θεολόγοι μετά την Ελληνική Επανάσταση, να δήτε πως έχουν επηρεασθή από αυτές τις φράγκικες ιδέες, που κατέφθασαν και στη Ρωσία. Διότι, όταν οι Ρώσοι άρχισαν να γράφουν, δεν μπορούσαν να πουν ότι ο Δαμασκηνός είναι ο τελευταίος Πατήρ της Εκκλησίας, αλλά συνήθως τελειώνανε με τον Μέγα Φώτιο ως τον τελευταίο Πατέρα της Εκκλησίας.

Πάρτε τώρα τα Ελληνικά συγγράμματα, να ψάξετε πόσοι εδώ στην Ελλάδα λέγανε το ίδιο πράγμα, ότι ο Φώτιος είναι ο τελευταίος Πατήρ της Εκκλησίας, δηλαδή στην Ανατολή, και ο Ισίδωρος Σεβίλλης στην Δύση. Αυτός είναι ο συνήθης τρόπος του συγγράφειν πατρολογία και ιστορία δογμάτων κ.ο.κ. Δηλαδή μετά τον Μέγα Φώτιο, μας λέγανε ότι δεν έχουμε Πατέρες της Εκκλησίας».

Το ότι δεν θεωρούσαν τον Άγιο Ιωάννη τον Δαμασκηνό Πατέρα της Εκκλησίας, φαίνεται από το ότι δεν είχαν αποδεχθή τις αποφάσεις της Ζ' Οικουμενικής Συνόδου περί ιερών εικόνων. Όμως, αυτό δεν μπορεί να γίνη αποδεκτό από Ορθοδόξου απόψεως, γιατί ποτέ δεν τελείωσε η πατερική παράδοση. Γι’ αυτό αναδείχθηκαν ως Πατέρες ο άγιος Συμεών ο Νέος Θεολόγος, ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς, οι φιλοκαλικοί Πατέρες κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας κλπ.

«Οι Φράγκοι την Ζ' Οικουμενική Σύνοδο την αποδέχθηκαν τον 12° αιώνα και τότε πλέον αποκαθίσταται και ο Ιωάννης ο Δαμασκηνός, ως ο τελευταίος Πατέρας της Εκκλησίας στην Ανατολή και ο Βερνάρδος ο εκ Κλερβώ ως ο τελευταίος Πατέρας στην Δύση, και αρχίζει αυτή η περίεργη παράδοση. Εκείνο που είναι παράδοξο, είναι ότι υπάρχει αυτός ο παραλληλισμός, που είναι περίεργο φαινόμενο, μεταξύ της φραγκικής παραδόσεως και της ρωσικής παραδόσεως.

Οι ελληνόφωνοι Ορθόδοξοι μέσα στην Οθωμανική αυτοκρατορία δεν είχαν σκεφθή ποτέ ότι η πατερική παράδοση τελείωσε, διότι, γι’ αυτούς, πατερική παράδοση είναι και ο Συμεών ο Νέος Θεολόγος, ο Νικήτας Στηθάτος, ο Γρηγόριος ο Παλαμάς, όλοι οι μαθηταί του Γρηγορίου του Παλαμά. Και στην Τουρκοκρατία υπάρχει πατερική παράδοση, για μας. Και αυτή την παράδοση, ότι υπάρχει παράδοση και μετά την άλωση της Κωνσταντινουπόλεως, αυτή την παράδοση την κατέστρεψε το Πανεπιστήμιο Αθηνών».

Οι Φράγκοι δεν γνώριζαν τους Ρωμηούς Πατέρες της Εκκλησίας. Για την ανάπτυξη της θεολογίας τους χρησιμοποίησαν μερικές απόψεις του ιερού Αυγουστίνου.

«Άλλους Πατέρας της Εκκλησίας, εκτός του Αυγουστίνου, δεν ξέρανε οι Φράγκοι. Επίσης, είχαν τον Αμβρόσιο. Άλλο μεγάλο πρόβλημα αυτό. Διότι δημιουργεί την εντύπωση ότι ο Αυγουστίνος ήταν μαθητής του Αμβροσίου, ενώ, αν κανείς κάνη μια αντιπαραβολή των διδασκαλιών του Αυγουστίνου περί αυτής της θεολογικής μεθόδου, ο Αμβρόσιος δεν έχει τέτοια πράγματα στα συγγράμματα του.

Ο Αμβρόσιος ακολουθεί κατά πόδας στην θεολογική του μέθοδο τους Καππαδόκες Πατέρες, τους οποίους και μεταφράζει και αντιγράφει, γιατί ξέρει άπταιστα Ελληνικά και διαβάζει και αυτούς. Και μάλιστα ο Ιερώνυμος κατηγορεί τον Αμβρόσιο ότι το βιβλίο του περί Αγίου Πνεύματος είναι μετάφραση του Μεγάλου Βασιλείου και τίποτε άλλο. Αντιγράφει κατά γράμμα τον Μέγα Βασίλειο στα θέματα περί Αγίας Τριάδος. Βέβαια, δεν κατηγορείται, αλλά απλώς το αναφέρει. Μετά, στα θέματα περί αποκαλύψεως στην Παλαιά Διαθήκη, ο Αμβρόσιος ακολουθεί κατά γράμμα τους προηγουμένους Πατέρας που έγραψαν στα Λατινικά, που συμφωνούν απόλυτα με τους Πατέρας που έγραψαν στα Ελληνικά. Καμία διαφορά δεν υπάρχει.

Ο Αυγουστίνος, υπό την επίδραση του μανιχαϊκού του παρελθόντος, χαράσσει τελείως καινούριες ερμηνείες. Οι ερμηνείες του περί θεοφανειών στην Παλαιά Διαθήκη καμία σχέση δεν έχουν, ούτε με τους παλαιότερους λατινοφώνους Πατέρες της Εκκλησίας, ούτε με κανέναν από τους ελληνοφώνους Πατέρες της Εκκλησίας. Είναι μια τελείως πρωτότυπη, καινούρια γραμμή, στα θέματα αυτά, δηλαδή, περί αποκαλύψεως της Αγίας Τριάδος στην Παλαιά Διαθήκη κλπ.».

Η φραγκική αυτή θεωρία περί περατώσεως της πατερικής παραδόσεως με τον Άγιο Ιωάννη τον Δαμασκηνό ή με τον ιερό Φώτιο αναπτύχθηκε και από την ρωσική θεολογία, η οποία στην πατερική παράδοση συγκαταλέγει και τον Άγιο Γρηγόριο τον Παλαμά και προχωρεί σε νέες απόψεις.

«Αναπτύσσεται η αντίληψη μεταξύ των Φράγκων, οι οποίοι είχαν κατακτήσει τις δυτικές επαρχίες, ότι υπήρχε η πατερική θεολογία και την πατερική θεολογία την διαδέχεται η δική τους η θεολογία, όπως έχουμε ακριβώς με τους Ρώσους. Δεν υπάρχει κανένας Ρώσος Πατέρας της Εκκλησίας, τουλάχιστον εάν υπάρχουν δεν τους ονομάζουν Πατέρες της Εκκλησίας.

Οπότε, υπάρχει η αντίληψη μεταξύ των Ρώσων ότι η πατερική θεολογία τελείωσε ή με τον Ιωάννη τον Δαμασκηνό ή με τον Μέγα Φώτιο ή υπάρχουν μερικοί Ρώσοι που μπορούν να «κολλήσουν» μέχρι τον Γρηγόριο τον Παλαμά στην πατερική θεολογία. Και μετά σταματάει η πατερική θεολογία, ουσιαστικά, και την πατερική θεολογία την διαδέχεται η ρωσική θεολογία. Για τους Ρώσους δηλαδή, υπάρχει αυτή η γραμμή, είναι μια πραγματικότητα».

Η τσαρική Ρωσία επηρεάσθηκε πολύ από την θεολογία των Φράγκων, κυρίως από την σχολαστική θεολογία και τον θεολογικό φεουδαλισμό. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο καταδικάσθηκε στη Ρωσία και ο ησυχασμός ως αντιπατερικός στο πρόσωπο του Αγίου Μαξίμου του Βατοπαιδινού, του αποκαλουμένου Γραικού.

Η άποψη των Φράγκων και των Ρώσων ότι τελείωσε η πατερική παράδοση τον 8° αιώνα καταλήγει να υποστηριχθή ότι ο σχολαστικισμός των Φράγκων και η ρωσική θεολογία υπερέβησαν την πατερική παράδοση.

«Το σημαντικό, για να έχουμε υπ' όψη μας, είναι ότι οι Ρώσοι επηρεάσθηκαν πολύ από την Δύση, από πολύ νωρίς. Διότι, από τον καιρό που κατεδίκασαν επισήμως σε φυλάκιση τον Μάξιμο τον Βατοπαιδινό, τον λεγόμενο Γραικό, τον 16° αιώνα, είχαν καταδικάσει και τον Νείλο Σόρτσκι, ο οποίος ήταν αρχηγός των Ρώσων ησυχαστών.

Οι Ρώσοι είχαν ησυχαστικό μοναχισμό. Και φαίνεται ότι τότε ανέκυψε ένα κίνημα να εγκαταλείψουν αυτόν τον μοναχισμό, αντί ενός δυτικού τύπου της εποχής εκείνης. Εισήχθηκε ένας μοναχισμός στη Ρωσία μη αγιορείτικος. Αυτό, είναι φανερό, αφού κατεδικάσθη ο Μάξιμος ο Βατοπαιδινός και ο Νείλος. Μαζί τους κατεδικάσθη και ο μοναχισμός.

Στην ρωσική παράδοση οι αγιορείτες μοναχοί λέγονται οι «μη κτηματίες», ενώ οι άλλοι λέγονται οι «κτηματίες». Η μία παράταξη ήταν αυτή που έλεγε ότι είναι απαραίτητη η ακτημοσύνη για τον καλόγερο, όπως έλεγαν πριν, δεν μπορεί κανείς να είναι ασκητής, χωρίς να είναι ακτήμων. Και η άλλη έλεγε ότι τα κτήματα είναι απαραίτητα για τον μοναχισμό και πρέπει να έχουν κτήματα. Και τότε εισήχθη η περίεργη παράδοση στη Ρωσία, κατά την οποία τα Μοναστήρια στη Ρωσία όχι μόνον είχαν κτήματα, αλλά είχαν και δούλους, όπως είχαν τα Μοναστήρια των Φράγκων.

Τα Μοναστήρια των Φράγκων είχαν πάντοτε ως Ηγούμενο έναν Φράγκο και οι περισσότεροι καλόγεροι δεν ήσαν Φράγκοι. Αυτός ο μοναχισμός με δουλοπάροικους εισήχθη και στη Ρωσία. Όταν ανεπτύχθη η τάξη των μουζίκων στη Ρωσία, κυρίως με τις μεταρρυθμίσεις του Πέτρου του Μεγάλου, μπήκε στη Ρωσία ο ευρωπαϊκός φεουδαλισμός, με την υποταγή των ανθρώπων αυτών. Και τα Μοναστήρια ήταν φεουδαλικά ιδρύματα.

Με την εμφάνιση αυτής της σχολαστικής θεολογίας, έσβησε ο μοναχισμός στη Ρωσία. Μετά, ο ησυχασμός ξαναμπήκε το 1817 με τα πνευματικά τέκνα του Παϊσίου Βελιτσκόφσκι. Κι έτσι άρχισε η αναβίωση του ησυχαστικού μοναχισμού, που επηρέασε τόσο πολύ τον Ντοστογιέφσκι. Φαίνεται σαφώς. Και μετά επηρέασαν και τους σλαβοφίλους, αλλά κατά τρόπο ρομαντικό και όχι ουσιαστικό. Διότι οι σλαβόφιλοι θεολόγοι είναι άλλο πράγμα. Πρέπει και αυτοί να μας απασχολήσουν.

Στους Ρώσους πάντως, ήλθε η ιδέα ότι η πατερική θεολογία τελείωσε. Διότι δεν μπορούσαν οι Ρώσοι να παραδεχθούν την ιδέα ότι μπορούν οι Ρωμηοί, με την άλωση της Κωνσταντινουπόλεως, να είναι οι ησυχαστές της πατερικής παραδόσεως. Διότι τώρα, με την ανάπτυξη της Αγίας Ρωσίας οι Ρώσοι γίνονται κληρονόμοι, όχι μόνο των πολιτικών, αλλά και των θεολογικών δικαιωμάτων της Ρωμηοσύνης, οπότε αυτοί πρέπει να γίνουν οι κατ' εξοχήν κληρονόμοι της Ορθοδόξου Εκκλησίας. Οπότε, έγιναν δεκτικοί της θεωρίας των Φράγκων, περί τερματισμού της πατερικής παραδόσεως.

Στην φραγκική παράδοση, όμως, η πατερική θεολογία τερματίσθηκε κατά τρόπο θεολογικό και πολιτικό, διότι, όταν οι Φράγκοι προσέθεσαν το Φιλιόκβε στο Σύμβολο της Πίστεως, αμέσως βρήκαν την αντίδραση όλων των Ρωμαίων θεολόγων της αυτοκρατορίας και στην Δύση και στην Ανατολή. Διότι και οι λατινόφωνοι και οι ελληνόφωνοι Ρωμαίοι αντέδρασαν στην εισαγωγή του Φιλιόκβε στο Σύμβολο της Πίστεως και στο δόγμα του Φιλιόκβε. Αυτό σημαίνει ότι οι Πατέρες της Εκκλησίας, επειδή επολέμησαν το Φιλιόκβε, ήταν αδύνατο να θεωρηθούν από τους Φράγκους ως Πατέρες της Εκκλησίας.

Γι’ αυτόν τον λόγο και κατ' αυτόν τον τρόπο, επειδή οι Ρωμαίοι Πατέρες της Εκκλησίας πολέμησαν το Φιλιόκβε, οι Φράγκοι ετερμάτισαν αυτομάτως την πατερική παράδοση με τον Ιωάννη Δαμασκηνό. Διότι, ο Ιωάννης Δαμασκηνός είναι ο τελευταίος Πατήρ της Εκκλησίας, ο οποίος δεν πολέμησε το Φιλιόκβε, τουλάχιστον ανοικτά, αν και ο ίδιος δίδασκε σαφώς ότι το άγιον Πνεύμα εκπορεύεται εκ μόνου του Πατρός.

Γι’ αυτό και ο Θωμάς ο Ακινάτης λέγει ότι επηρεάσθηκε από τον θεοδώρητο Κύρου πάνω σε αυτό το θέμα. Ομολογεί ο Θωμάς ο Ακινάτης ότι ο Δαμασκηνός είναι εναντίον του filioque. Αλλά ήταν γνωστόν στους Φράγκους ότι ο Ιωάννης Δαμασκηνός ήταν εναντίον του filioque. Γι’ αυτό ακριβώς δεν τον είχαν ως Πατέρα της Εκκλησίας από την αρχή. Ως Πατήρ της Εκκλησίας γίνεται αποδεκτός ο Ιωάννης Δαμασκηνός μόνον κατά τον 12° αιώνα μαζί με την Ζ' Οικουμενική Σύνοδο. Επισήμως και ο Δαμασκηνός είναι υπέρ των εικόνων και υπέρ της Ζ' Οικουμενικής Συνόδου και είναι και κατά του filioque βέβαια. Αλλά μετά έγινε συμβιβασμός μεταξύ των κατακτηθέντων Ρωμαίων της Ρώμης και των Φράγκων και από τον συμβιβασμό αυτό βγήκε η αναγνώριση της Ζ' Οικουμενικής Συνόδου και του Ιωάννου Δαμασκηνού από τους Φράγκους, εφ’ όσον οι Ρωμαίοι της Δύσεως, είχαν πλέον δια της βίας δεχθή το filioque.

Εκείνο που μας ενδιαφέρει είναι ότι και οι Ρώσοι και οι Φράγκοι, όταν λένε ότι τερματίζεται η πατερική θεολογία, εννοούν με αυτόν τον τερματισμό, ότι υπάρχει κάποια διαδοχή που είναι καλύτερη από την προηγούμενη κατάσταση. Διότι στην φραγκική παράδοση η φραγκική θεολογία είναι καλύτερη από την πατερική θεολογία. Δεν είναι απλώς συνέχεια, αλλά υπερέχει της πατερικής παραδόσεως. Γι’ αυτό και η προπαγάνδα είναι ότι τερματίζεται η πατερική θεολογία και μετά αρχίζει η σχολαστική. Η σχολαστική θεολογία υπερέχει της πατερικής θεολογίας. Εδώ στην Ελλάδα δεν μπορούν να το φαντασθούν αυτό το πράγμα. Και οι Ρώσοι είχαν βέβαια μια περίεργη γραμμή. Γι’ αυτούς ξέπεσε το Βυζάντιο από την πατερική θεολογία με την άλωση της αυτοκρατορίας κλπ.».

Αυτή την σχολαστική και φεουδαλιστική θεολογία της τσαρικής Ρωσίας συνήντησαν οι μαρξιστές και πολέμησαν τον Χριστιανισμό. Όμως, μια τέτοια δυτικής προελεύσεως θεολογία δεν είναι Ορθόδοξη πατερική θεολογία, αλλά είναι παρέκκλιση από αυτήν.

«Οι μαρξιστές δεν ξέρουν τον Θεό της Ορθοδοξίας. Οι Ρώσοι μαρξιστές ξέρουν τον θεό της τσαρικής Ρωσίας, αλλ’ αυτός είναι ο θεός των Φράγκων, ο θεός της μεταφυσικής και της φιλοσοφίας, όχι της πατερικής παραδόσεως και του ησυχασμού, της εμπειρίας, της Θεώσεως και του φωτισμού. Δεν είναι αυτός ο Θεός της τσαρικής Ρωσίας. Διότι η τσαρική Ρωσία τον 16ον αιώνα επισήμως κατεδίκασε τον ησυχασμό, όταν φυλάκισαν τον Μάξιμο τον Αγιορείτη και πέθανε στην φυλακή, που σημαίνει ότι η ρωσική παράδοση διαμορφώθηκε μακριά από την πατερική παράδοση. Οι Ρώσοι έχουν δική τους παράδοση.

Γι’ αυτό έχουν απατηθή οι Έλληνες, τόσα χρόνια με την προπαγάνδα του Κοραή, που νομίζουν ότι θα μιμηθούν τους Ρώσους. Σε ποια εποχή να μιμηθούν τους Ρώσους; Αν κανείς υπολογίση, όταν έγραφε ο Κοραής να μιμηθή η Ορθόδοξη Εκκλησία της Ελλάδος την τσαρική Ρωσία, αυτή είχε φεουδαλισμό και η Εκκλησία υπεστήριζε τον φεουδαλισμό εκείνα τα χρόνια, την δουλεία των Ρώσων, των μουζίκων δηλαδή».

Το νεοελληνικό Κράτος αποδέχθηκε τις θεωρίες του Κοραή και αποδεσμεύθηκε βίαια από το Οικουμενικό Πατριαρχείο με εκκλησιαστικές και θεολογικές συνέπειες.

«Αυτό σημαίνει, ότι το Υπουργείο Παιδείας χάραξε αμέσως γραμμή Αδαμαντίου Κοραή. Κατ' αυτόν τον τρόπο καταστράφηκαν τα θεμέλια της πατερικής θεολογίας και αντικαταστάθηκαν αυτά τα θεμέλια με φραγκεμένη ρωσική θεολογία και πράξη. Αυτό έχει πάρα πολύ μεγάλη σημασία. Η θεολογία πάει μαζί με την πράξη».

Στην νεώτερη εποχή έγιναν σύντονες προσπάθειες αλλοιώσεως των θεμελίων της πατερικής παραδόσεως.

«Στο νεοελληνικό Κράτος, η Ορθοδοξία είχε ξεριζωθή θεμελιωδώς, δηλαδή από την εσωτερική συνοχή, την παραδοσιακή, με το παρελθόν και ούτε ίχνος υποψίας δεν είχαν περί της πατερικής θεολογικής μεθόδου. Όχι που δεν την καταλαβαίνανε δηλαδή, ίχνος κατανοήσεως δεν είχε μείνει. Τίποτε δεν είχε μείνει, απολύτως τίποτε. Ούτε ξέρανε πλέον τι είναι Θεός, ούτε ξέρανε τι είναι ο φωτισμός, ούτε ξέρανε τι είναι η κάθαρση, ούτε ξέρανε πώς οι Πατέρες ερμηνεύουνε την Αγία Γραφή κ.ο.κ. Ξέρανε ακροθιγώς μόνον ορισμένα πατερικά πράγματα».

Ευτυχώς στις ημέρες μας έχουμε κατανοήσει αυτήν την ζημία και επανερχόμαστε στην γνήσια ησυχαστική πατερική παράδοση. Γενικά, οι Πατέρες είναι διάδοχοι των Αποστόλων και των Προφητών και η πατερική παράδοση συνδέεται αναπόσπαστα με την εκκλησιαστική ζωή.